Formulisanje ideje Vojvodine i njen izlazak na istorijsku pozornicu odigrao se na Majskoj skupštini, održanoj od 13. do 15. maja 1848, u Sremskim Karlovcima. Pobunjeni Srbi u velikoj evropskoj revoluciji 1848–1849. traže Srpsku Vojvodinu sa teritorijama: Srema, Banata sa Kikindskim distriktom, Bačke sa Šajkaškim distriktom, Baranje i Vojne granice. Bio je to konceptualno prvi put precizno zaokružen program teritorijalne autonomije kao nacionalno omeđenog prostora. Mlada nacija u usponu tražila je svoju jasno determinisanu teritorijalnu jedinicu i definisala njene granice i ime unutar Habzburške monarhije. Ovakvi srpski zahtevi dovodiće u pitanje teritorijalni integritet Monarhije, a posebno nacionalno homogenizujuće ideje mađarskog revolucionarnog i nacionalnog pokreta. Zbog toga su zahtevi Majske skupštine naišli na žustre političke otpore kod vođa mađarske revolucije koji će ih ocenjivati nelegitimnim, buntovničkim, separatističkim i suprotnim mađarskim istorijskim pravima i težnjama za uspostavom mađarske političke nacije. Vojvodina i ideja njene autonomije su u 19. veku mađarskom, koliko i u 20. veku srpskom nacionalizmu, predstavljale prepreku za konstituisanje homogene i unitarne nacionalne države. Ipak, od Majske skupštine 1848. pretrajavala je svest o istorijskom imenu Vojvodine, potrebi njene samobitnosti, teritorijalnoj omeđenosti i specifičnim identitetskim karakteristikama – što će sve biti osnov za stremljenja njenog liberalnog građanstva u jugoslovenskoj fazi odbrane prava na samoupravu, više ne kao srpsku, već nadnacionalnu autonomiju Vojvodine.

U vreme raspada Austrougarske, različite ideološke grupacije i politički subjekti iz Vojvodine učestvuju u ovim istorijskim procesima, najintenzivnije u poslednjoj ratnoj godini, kad se jasno postavilo i pitanje statusa vojvođanskog prostora. Među njima postoji konsenzus o neophodnosti državnopravnog raskida Vojvodine sa Ugarskom, ali se duboko razlikuju u pitanjima njenog budućeg statusa i metodama ostvarenja toga cilja. Postavljalo se pitanje, hoće li se Vojvodina tretirati kao istorijska pokrajina sa vlastitim subjektivitetom, pa se kao takva politički realizovati i afirmisati u jugoslovenskom državnom okviru ili će prethodnim priključenjem Srbiji izgubiti istorijski identitet i utopiti se u jedinstvenu srpsku državu u nastajanju. Time su se izrazile dve tendencije u političkom životu Vojvodine po kojima će biti karakteristična i narednih decenija – šira, projugoslovenska ili uskosrpska i nacionalistička koncepcija o budućem statusu i ustavnom položaju Vojvodine. Jugoslovensku ideju i širi okvir rešenja njenog položaja zastupali su političari demokratske orijentacije i pojedini intelektualci, pre svih Vasa Stajić, Tihomir Ostojić, Petar Konjović itd. Njima suprotstavljena je bila koncepcija nacionalističke Radikalne stranke pod predvodništvom Jaše Tomića koji propagira bezuslovno utapanje Vojvodine u Kraljevinu Srbiju kao svoj primarni politički i nacionalni cilj. I radikali prihvataju jugoslovensko državno ujedinjenje, ali tek nakon što se jasno zaokruži srpski etnički prostor, dakle, nakon realizacije velikodržavne ideje svesrpskog ujedinjenja. U ovoj koncepciji nestanak Vojvodine se podrazumevao.

Navedeni spor bio je jedan od ključnih na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 25. novembra 1918, na kojoj su, uz prisustvo predstavnika samo slovenskih naroda, prevladale radikalske pristalice Jaše Tomića, zbog čega Skupština donosi Rezoluciju da se „Banat, Bačka i Baranja“ priključe Kraljevini Srbiji, kao i da se učini sve da se realizuje i jedinstvena država Srba, Hrvata i Slovenaca. Alternativna koncepcija je zastupala tezu o očuvanju političkog subjektiviteta Vojvodine, zbog čega bi se ona kao istorijska pokrajina priključila Državi Slovenaca, Hrvata i Srba, kojoj su već pristupile Slovenija, Hrvatska, Dalmacija i Bosna i Hercegovina.

Vojvođanski radikali, koji su se u međuvremenu ujedinili sa Pašićevim srbijanskim radikalima u martu 1919. predstavljali su u ustavnim raspravama najekstremnije političko krilo centralističkih snaga. Žestoko su se protivili primeni bilo kakvih istorijskih ili „plemenskih“ kriterijuma u predlozima federativnog uređenja Kraljevine. Isticali su neretko da se Vojvodina bezuslovno priključila Srbiji, kao i da se odrekla sebičnog „autonomnog separatizma“ u cilju homogenizacije srpstva. Radikalski strah od federalističkih ustavnih koncepcija bio je motivisan, kako ideološkim, tako i demografskim razlozima. Naime, Srbi su na teritoriji Bačke, Banata i Baranje imali tek oko trećine stanovnika (33,7 odsto), pa bi svako konstituisanje Vojvodine kao jedinice unutar decentralizovane Jugoslavije ovu nacionalnu zajednicu vodilo u majorizaciju, kako su smatrali. U ustavnoj raspravi i nacrtima za najviši konstitucionalni akt nove južnoslovenske zajednice koji su predviđali izgradnju složene države na istorijskim osnovama, radikali su videli recidive neprijateljskih uticaja, prevaziđenog državno-pravnog okvira i nasleđe „austrijanštine“ i „nagodbenjaštva“. Čvrsto suprotstavljanje „istorizmu“ i težnja za nestankom svake naznake autonomnosti je, ipak, bila potvrda opstajanja i preživljavanja ideje o Vojvodini kao samosvojnom istorijskom subjektu, koji nije iščezao činom bezuslovnog priključenja Srbiji. Na tim će osnovama vojvođansko liberalno građanstvo zasnivati svoje političke težnje i zahtevati autonomna prava u narednim decenijama.

Tokom dvadesetih i tridesetih godina 20. veka, evolutivno, pod represivnim merama diktature i izložena besprimernoj ekonomskoj eksploataciji, zadržavanju drakonskog ratnog poreza, u Vojvodini se stvarao široki autonomistički front sa ciljem promene statusa i ustavnog položaja ove istorijske pokrajine. Većina političkih subjekata u Vojvodini su stav o neophodnosti državno-pravnog statusa ove oblasti definisali na Somborskoj konferenciji, održanoj poluilegalno u julu 1932. u stanu Jovana Laloševića. Domaćin skupa i prvak somborskih radikala, Lalošević, mračno je predstavio decenijski bilans Vojvodine u Jugoslaviji, rekavši da je u vreme ulaska u novu državu ona bila „bogata, sređena, krcato puna i napredna … i privredno i kulturno i društveno“. Aktuelnu situaciju u Vojvodini opisao je kao „isceđeni limun“, jer je bila „upropašćena, razrivena, privredno dovedena do prosjačkog štapa“. Ključne uzroke siromašenja i devastacije Vojvodine on je identifikovao u poreskoj nejednakosti i opterećenosti Vojvodine, uništenju opštinskih samouprava, administrativnoj neuređenosti, korumpiranom i nekompetentnom činovništvu koje je „dovedeno sa strane“. Na ovom skupu doneta je poznata Somborska rezolucija koja je zahtevala da se „neodložno sprovede u život načelo “Vojvodina Vojvođanima”, s istim onakvim pravima kakva će uživati i druge pokrajine i s istim onakvim upravnim sistemom kakav će biti uveden u druge pokrajine.“ Dalje je traženo da položaji u državnoj upravi na teritoriji Vojvodine budu popunjeni Vojvođanima, kao i da građani Vojvodine imaju svoje reprezentativne predstavnike u Vladi i u svim državnim institucijama u Beogradu.

Somborska konferencija i na njoj doneta rezolucija, faktički su početak delovanja Vojvođanskog fronta, nadnacionalne i anticentralističke grupacije građanskih stranaka koja je delovala sa ciljem preuređenja države i ostvarenja cilja – vojvođanske autonomije. Somborska rezolucija vratila je u političku nomenklaturu i retoriku istorijski pojam i ime Vojvodine u granicama Banata, Bačke, Baranje i Srema. Nakon Somborske, sledila je Novosadska konferencija (1932) na kojoj su raznorodni politički akteri tragali za državno-pravnim rešenjem vojvođanskog pitanja. Najmanji zajednički sadržalac je ipak bio zahtev za federativnim uređenjem Jugoslavije, dok je za Vojvodinu tražen status federalne jedinice. Na taj način je liberalno, pretežno srpsko, građanstvo nametnulo vojvođansko pitanje kao ustavno, ali i demokratsko pitanje, odbacivši uskosrpske koncepcije nacionalističkih krugova koji su se protivili svakoj njenoj autonomnosti.

Slične stavove imali su i predstavnici KPJ. Tako je Žarko Zrenjanin, sekretar PK KPJ za Vojvodinu, formulisao platformu federalne pozicije Vojvodine u Jugoslaviji. Navodeći specifičnosti Vojvodine u ekonomskoj i nacionalnoj sferi, on je pisao da se ova „samostalna istorijska jedinica sa svojom tradicijom, ne može bez posledica po njene narode uključiti ni u jednu pokrajinu“, zbog čega, smatrao je, „Vojvodina treba da bude ravnopravna jedinica u budućem državnom preuređenju sa ostalim pokrajinama“. I zbog toga ne treba da čudi uspeh Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u Vojvodini, kome je upravo ova pokrajina dala značajan vojni, politički, ali i ekonomski doprinos.

Uspesima vojvođanskih partizanskih jedinica na frontu, ali i konstituisanjem političkih i vojnih institucija vojvođanskog karaktera: Glavnog štaba za Vojvodinu, Glavnog Narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine, Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, obezbeđivala se osnova za autonomno rešenje statusa Vojvodine i nesumnjivo anticipirao njen ravnopravni status u novoj federaciji. U ratu formirane vojvođanske institucije bile su u direktnoj vezi sa jugoslovenskim rukovodstvom i pod njegovim neposrednim političkim i vojnim ingerencijama. Ipak, odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a (1943) konstituišu jugoslovensku federaciju na nacionalnim, a ne na istorijskim osnovama (sa izuzetkom Bosne i Hercegovine). Vojvodina na Drugom zasedanju AVNOJ-a nije pomenuta.

Rešavanje statusa Vojvodine okončano je, nakon konačnog oslobođenja Jugoslavije od fašizma, 30–31. jula 1945. na Skupštini izaslanika naroda Vojvodine – Srba, Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna, Rusina, Jevreja. Ona je donela na osnovama istorijskih, nacionalnih i drugih specifičnosti odluku o konstituisanju Vojvodine u autonomnu pokrajinu. Istovremeno je na Skupštini donesena i odluka da se autonomna pokrajina „prisajedini federalnoj Srbiji“. Važno je istaći da je iz redova svih nabrojanih naroda govorio po jedan predstavnik koji je podržao stav o autonomnoj Vojvodini koja pristupa Srbiji. Njihove izjave su bile zvanične i štampane uz Odluku Skupštine u Službenom listu Vojvodine, čime su dobile pravnu snagu, ali je i naglašeno da su narodi Vojvodine bili u temelju njene autonomije kao konstituensi. Takođe, i u formalno-pravnom smislu je važno afirmisati prisajedinjenje iz 1945. godine. Naime, odlukama međunarodno priznate Privremene Narodne Skupštine DFJ, posebno je naglašeno da „između predratne i današnje Jugoslavije nema, u pogledu njenog unutrašnjeg uređenja, nikakvog kontinuiteta“. Dakle, međunarodno nova Jugoslavija je prihvatala kontinuitet sa Kraljevinom, ali u unutrašnjem poretku proklamovan je potpuni pravni (revolucionarni) diskontinuitet – zbog čega je i formalno-pravno, ali i politički bilo nužno obnoviti vezu Vojvodine sa Srbijom 1945. godine. Odluke Skupštine izaslanika kao nacionalno i politički pluralne institucije verifikovao je AVNOJ na svom trećem zasedanju 10. avgusta 1945. istog dana kada prerasta u Privremenu Narodnu Skupštinu Demokratske Federativne Jugoslavije – najviše zakonodavno i predstavničko telo nove Jugoslavije, koje je imalo i puno međunarodno priznanje svih članica Antifašističke koalicije. Negirati prisajedinjenje iz 1945. značilo bi negirati antifašističke temelje Vojvodine i njene autonomije.

Međutim, već 1. septembra 1945. Predsedništvo Narodne skupštine Srbije donosi Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu AP Vojvodine. Rukovodstvo Srbije je preko navedenog akta pokušalo da ozakoni tumačenje prema kome je autonomiju Vojvodine formirala Srbija. Zakon je otvorio pitanje: ko je ustanovio autonomiju Vojvodine i da li se njime pravno obesmišljava odluka Skupštine izaslanika naroda Vojvodine i potvrda jugoslovenske skupštine od 10. avgusta 1945. godine.

Zbog permanentnih pokušaja Srbije da promeni i preinači istorijski smisao konstituisanja vojvođanske autonomije nakon 1945. rasprave u jugoslovenskom vrhu početkom šezdesetih godina 20. veka, stavile su u prvi plan vojvođansko pitanje koje je ponovo otvoreno u pokušaju političkog vođstva Srbije da se pre donošenja novog ustava (1963) pitanje autonomije Vojvodine reši na drugačiji način, a u krajnjoj konsekvenci ona i konačno ukine. Zahtevi srbijanskog državno-partijskog rukovodstva su išli prevashodno za osporavanjem samih osnova autonomije, pokušajima da se ona izrazi isključivo kao pokrajina Srbije, koju je ona svojom unilateralnom voljom konstituisala i čiji status može menjati u svakom trenutku. Nerazumevanje i neprihvatanje ideje složene države, izrazilo se u srpskom partijskom vrhu i ovom prilikom, napadima na same temelje pokrajinske autonomije i ugrožavanje njenog identiteta i daljeg razvoja. Slično kao u koncepcijama ideologije mađarskog nacionalizma u 19. veku i srpski nacionalizam u 20. veku je autonomiju Vojvodine permanentno shvatao kao prepreku konstituisanju vlastite nacionalne države.

Međutim, u izmenjenim okolnostima u Jugoslaviji u drugoj polovini šezdesetih godina, zbog privremene prevlasti reformske orijentacije u društvu, nakon smene uticajnog jugoslovenskog potpredsednika, Aleksandra Rankovića, dubokim promenama bila je podvrgnuta i federacija od 1967. do 1971. godine. Ustavne promene su išle u smeru dalje demokratizacije društva i decentralizacije zemlje, a pre svega je izmenjen položaj pokrajina, koje su dobile znatno širu autonomiju.

Ustavne reforme i prekompozicija jugoslovenskog federalizma koja je išla u pravcu dalje decentralizacije, osnaživanja republičke državnosti i značajnog povećavanja nadležnosti pokrajina, nisu prošli bez snažnog otpora u Srbiji. Deo republičkog rukovodstva Srbije i uticajni delovi humanističke inteligencije, nezadovoljni predloženim rešenjima, organizovali su raspravu na Pravnom fakultetu u Beogradu 1971. na kojoj je brutalno napadnuto pre svega dalje širenje pokrajinskih autonomija. Uprkos tome, usvojene ustavne promene išle su u smeru dalje demokratizacije društva i decentralizacije zemlje, a pre svega je izmenjen položaj pokrajina, koje su dobile znatno širu autonomiju. Završetak te ustavne reforme bio je označen donošenjem Ustаva iz 1974. godine. Položaj Vojvodine u jugoslovenskoj federaciji garantovao je zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, pravo na imovinu i raspolaganje vlastitim prihodima. Vojvođanska autonomija bila je garantovana saveznim ustavom i pravom veta koji je posedovala, čime su potvrđene izvorne istorijske i političke težnje za autonomijom, proistekle iz antifašističkog pokreta i Narodnooslobodilačkog rata. Ovi preduslovi otvorili su period istorijski neuporedivog ekonomskog razvoja Vojvodine. Iste 1974. godine, kada je usvojen poslednji jugoslovenski Ustav i Vojvodina je dobijanje pune i suštinske autonomije krunisala donošenjem svog Ustava.

Ipak, ni tada neće prestati pritisak za smanjenjem ili ukidanjem autonomije. Tako je grupa političkih čelnika Srbije samo dve godine posle donošenja Ustava, 1976. napisala „Plavu knjigu“, kojom se otvoreno napadao položaj i status autonomnih pokrajina. Nekoliko godina kasnije, sredinom osamdesetih godina 20. veka, Memorandum SANU, kao uvod u krvavo razbijanje Jugoslavije, žestoko se obrušio i na vojvođansku autonomiju. Najzad, posle konstantnih i upornih pritisaka, Srbija će u vreme Slobodana Miloševića, protiv volje Vojvodine i Kosova, protivustavnim, nasilnim metodama, izvršiti destrukciju pokrajinskih autonomija 1988/89. godine.

Vojvodina je postala sastavni deo Kraljevstva SHS 1918. kao ekonomski najrazvijenija južnoslovenska oblast. Po stepenu razvijenosti Vojvodina je bila izjednačena sa Slovenijom, iznad Hrvatske i daleko razvijenija od svih drugih oblasti. Pred raspad Jugoslavije 1986. razmer razvijenosti Vojvodine i Slovenije je bio 1:1,4. Slovenija je posle sedam decenija jugoslovenskog razvoja pretekla Vojvodinu po veličini društvenog proizvoda za 40 odsto. Ali, ove računice deluju odlično kada se uporede sa bilansima Vojvodine u centralističkoj Srbiji, nakon raspada Jugoslavije. Dakle, ako se uzme 2000. kao poredbena godina, tada svako poređenje Slovenije i Vojvodine mora biti po pokrajinu okarakterisano kao potpuna istorijska katastrofa, jer je razmer 8:1. Samo decenija provedena u veoma centralizovanoj Srbiji, kao rezultat tzv. antibirokratske revolucije, podigla je razliku u razvijenosti između Slovenije i Vojvodine čak osam puta, na štetu pokrajine. U drugoj deceniji 21. veka, Vojvodina je i zvanično okarakterisana, od državnih organa Srbije, kao nedovoljno razvijeni region Republike.

Pođe li se od ovih činjenica – Vojvodina ulazi u jugoslovensku državu pre sto godina kao njena najrazvijenija oblast, a danas je nedovoljno razvijeni region Srbije, kao najmanje razvijenog dela postjugoslovenskog prostora. Eksploatisana, pljačkom unazađena, politički ponižena i ekonomski devastirana, sa najlošijom infrastrukturom na čitavom postjugoslovenskom prostoru – postavlja se pitanje šta se tačno slavi ovih dana u Novom Sadu?! Po starom pravilu, korumpirana vlast koja nije sposobna da građanima ponudi bolju budućnost, falsifikatima istorije, nudi „bolju“ i „slavniju“ prošlost. Otpor primitivnoj, nacionalističkoj, „prisajediniteljskoj“ histeriji čiji je cilj negiranje Vojvodine i njeno nasilno preinačavanje, brisanje i zatiranje njenog identiteta – čini se kao politički, društveni i kulturni imperativ. Nakon rešavanja kosovskog, sledi otvaranje vojvođanskog pitanja. Vojvodinom privremeno upravljaju oni koji je mrze, oni koji bi želeli da ukinu i samo njeno ime. Ipak, viševekovni politički entitet, istorijska pokrajina, uvek je kao najmanji sadržalac imala ideju o vlastitom identitetu i samobitnosti. Ta ideja bivala je tokom istorije kao reka ponornica. To što je danas ona u povlačenju, ne znači da vrlo brzo njena plima neće odneti na smetlište istorije one koji je gaze i unižavaju. Nepristajanje je prvi korak otpora, a borba za Vojvodinu tek predstoji.

Tekst je objavljen na portalu Autonomija.info