Ovih dana je javnost upoznata sa kontroverznim potezom jednog od ministara u Vladi Srbije, koji je poželeo “dobrodošlicu kući” kostima pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa. Ovde je nesumnjivo reč o kontroverznoj i po mnogo čemu spornoj istorijskoj ličnosti, nezavisno od njenog realnog istorijskog dometa ili učinka.
Najpre, on je jedan od vođa zavere koja je u našoj istoriografiji pomalo romantizovano nazvana Majskim prevratom (1903). U njemu su tokom jedne noći ubijeni kralj Aleksandar Obrenović i njegova žena Draga. Njihova tela bila su doslovno izmasakrirana. Mučno je čitati obdukcijske izveštaje, na koji način su unakažena mrtva tela, da bi ih izbacili kroz prozor u dvorište gde su čitav dan ležala. Tokom te noći desili su se po Beogradu i drugi zločini, brojni rođaci i državni funkcioneri bliski svrgnutoj dinastiji takođe su smaknuti po kratkom postupku. Čitava Evropa je bila zgrožena nad surovišću toga akta, pre svega javnog, gotovo ritualnog kasapljenja ubijenih Obrenovića. Godinama se kasnije tražilo da Srbija kazni odgovorne za zločine počinjene tokom prevrata. Bio je to i test za mladu balkansku državu, da li će se izgrađivati na vladavini prava ili nasilju i bezakonju; da li će u njoj biti snažnije institucije sistema ili neka paravojna i poluteroristička organizacija, kakva je bila Apisova Crna ruka.
Dakle, čovek koji je bio u središtu zavere iz 1903. iako se njegovo mesto u Majskom prevratu unekoliko predimenzionira, zbog njegove kasnije uloge koja je značajnija, mora biti kontroverzan. Nakon dolaska Karađorđevića na vlast, Apisova grupa vrši snažan vaninstitucionalni pritisak na Vladu, Skupštinu, oni prethodno odobravaju zakonske predloge; Srbija trpi evropske sankcije zbog nespremnosti novih vlasti da privedu pravdi odgovorne za zločine u Majskom prevratu. Takođe, Apis od 1911, osnivanjem organizacije Ujedinjenje ili smrt (Crna ruka), učvršćuje svoj položaj, ključnog, kako se to nazivalo, „neodgovornog faktora“, jer sasvim otvoreno zagovara svesrpsko ujedinjenje, čemu je alternativa mogla biti, kako je kazivalo ime organizacije, samo smrt. Jasno je i šta bi se dešavalo onima koji ne bi prihvatili navedene prioritete. Najzad, i samo Apisovo smaknuće na Solunskom procesu 1917. je bilo kontroverzno, a sam postupak upitan; kao i njegova rehabilitacija koju je izvela nova jugoslovenska vlast 1953. godine.
Iako se u izvorima onoga vremena o Majskom prevratu ne može zaključiti da je Apis bio centralna ličnost, ipak, on je nesumnjivo bio među najvećim korisnicima tog prevrata, jer je njegov politički uticaj, posebno onaj podzemni, rastao. U kulturi sećanja i istoriografiji danas nije sporno da je predimenzioniranje njegovog uticaja počelo u međuratnom periodu i to zbog dramatičnog načina na koji je ubijen u montiranom Solunskom procesu (1917), po naredbi regenta Aleksandra Karađorđevića, dok je zemlja bila u ratu, a vojska i vlada u izbeglištvu. Takođe, istorijska je činjenica da su Apisovi “crnorukci” održavali veze sa Mladom Bosnom koja je izvršila sarajevski atentat (1914). Oni su te mladiće obučavali i naoružavali, pokušavajući da instrumentalizuju njihov idealizam. Drugo je pitanje, na koje istoriografija nije dala jasan odgovor, koja je međuzavisnost Crne ruke i zvaničnih srpskih vlasti u mesecima pred izbijanje Prvog svetskog rata.
Ako se Srbija nije distancirala od vrednosti koje je Apis simbolizovao, čini se da smo kao društvo u velikom problemu. Zanimljivo bi bilo znati šta zagovornici glorifikacije Apisa zaista misle o ubistvu premijera Srbije Zorana Đinđića? U čemu je suštinska razlika između Majskog prevrata iz 1903. i 12. marta 2003?! Sudeći po navedenom, Srbija i nije načinila veliki civilizacijski pomak za sto godina koliko deli ova dva zločina koja su izmenila tok istorije. Veličanje Apisa i bizarna dobrodošlica njegovim kostima, dakle, ne može imati drugu poruku sem promocije nasilja, političkih zločina, gaženja i ponižavanja institucija, negacije pravne države i vladavine prava u unutrašnjoj politici i promocija ekspanzivnog tzv. ujediniteljskog program u spoljnoj politici, kome alternativa može biti samo smrt.
tekst objavljen na portalu
autonomija.info
