NOVI SAD - Od same vesti o osnivanju muzeja prisajedinjenja u Novom Sadu, pojavila se polemika u javnosti o tome kako će čitav događaj biti predstavljen. Od samostalnog muzeja se odustalo, ali će od sledeće godine u Muzeju Vojvodine postojati posebno odeljenje sa postavkom koja će “događaj prikazati onakvim kakav je bio”, a najavljeno je da će pružiti uvid u “događaje koji su prethodili 1918. godini, ali i onome što je usledilo nakon toga, sve do raspada SFRJ”.

Da li će sve što se organizuje u susret obeležavanju veka od 25. novembra 1918. godine, kada je održana Velika narodna skupština u Novom Sadu na kojoj je lider radikala Jaša Tomić pročitao odluku o prisajedinjenju, “biti praznik ‘srpske Vojvodine’ sa željom da se ponizi vojvođanski identitet”? O ovome je za Novi magazin govorio istoričar dr Milivoj Bešlin.

Iduće godine se priprema na visokom nivou obeležavanje 100 godina od prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini SHS. Možete li nam kao istoričar objasniti šta se zapravo desilo pre jednog veka? U javnosti različite političke partije različito tumače taj događaj.

- Kraj Prvog svetskog rata 1918. obeležen je rušenjem nekoliko viševekovnih imperija (Nemačko, Rusko, Osmansko carstvo), ali i nestankom Austrougarske monarhije. Južni delovi Ugarske koji su i u 19. veku bili determinisani kao Vojvodina, iako sa nestalnim teritorijalnim opsegom, anektirani su od Kraljevine Srbije kao učesnice rata. Način na koji je Srbija prisajedinila Vojvodinu pitanje je istoriografskih interpretacija. Ali je činjenica da je to rezultat ratne pobede saveznika i da se taj istorijski fakticitet ne može dovoditi u pitanje. Druga je stvar kako je to “tehnički” izvedeno. Reč je ipak o jednom revolucionarnom aktu realizovanom na kraju rata. Osim prisajedinjenja kao rezultata ratne pobede saveznika, mislim da se ne može dovoditi u pitanje istorijski akt stvaranja jedinstvene južnoslovenske države (Kraljevine SHS) kao važnog emancipatorskog iskoraka u istoriji ovih naroda. Jugoslovenska država je nastala kao antiimperijalni i emancipatorski projekat, prateći tada najmodernija shvatanja o pravu naroda na samoopredeljenje koje je promovisao američki predsednik Vilson u znamenitom dokumentu “Četrnaest tačaka”, ali i Oktobarska revolucija u Rusiji. To je istorijski kontekst bez kojeg se ne može razumeti ni prisajedinjenje ni 1918. godina u celini.

Pred samu Veliku narodnu skupštinu postojale su dve struje koje su zastupale različite ideje o budućnosti Vojvodine. Jedna je zastupala nacionalnu ideju da se slobodna teritorija priključi Kraljevini Srbiji, a druga je smatrala da je potrebno povezivanje Vojvodine i Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu, nakon čega bi se zajedno sa Kraljevinom Srbijom stvorila jedinstvena južnoslovenska država. Da li su uvek, na ovaj ili onaj način, postojale dve struje kada je Vojvodina u pitanju?

- Različite ideološke grupacije i politički subjekti iz Vojvodine participirali su u ovim istorijskim procesima, najintenzivnije u poslednjoj ratnoj godini, kada se jasno postavilo i pitanje statusa vojvođanskog prostora. Među njima je postojao konsenzus o neophodnosti državnopravnog raskida Vojvodine sa Ugarskom, ali i duboke razlike o pitanjima njenog budućeg statusa i metodama ostvarenja tog cilja. Postavljalo se pitanje hoće li se Vojvodina tretirati kao istorijska pokrajina sa vlastitim subjektivitetom, pa se kao takva politički realizovati i afirmisati u jugoslovenskom državnom okviru, ili će prethodnim priključenjem Srbiji izgubiti istorijski identitet i utopiti se u jedinstvenu srpsku državu u nastajanju. Time su se izrazile dve tendencije u političkom životu Vojvodine po kojima će biti karakteristična i narednih decenija – šira projugoslovenska ili uskosrpska i nacionalistička koncepcija o budućem status i ustavnom položaju Vojvodine. Jugoslovensku ideju i širi okvir rešenja njenog položaja zastupali su političari demokratske orijentacije i pojedini intelektualci, pre svih Vasa Stajić, Tihomir Ostojić, Petar Konjović itd. Njima suprotstavljena bila je koncepcija nacionalističke Radikalne stranke pod predvodništvom Jaše Tomića, koji propagira bezuslovno utapanje Vojvodine u Kraljevinu Srbiju kao svoj primarni politički i nacionalni cilj. I radikali prihvataju jugoslovensko državno ujedinjenje, ali tek nakon što se jasno zaokru ži srpski etnički prostor, dakle nakon realizacije velikodržavne ideje svesrpskog ujedinjenja. U svojim težnjama Tomićevi radikali ipak samo reflektuju politička gledišta srbijanske Vlade na čelu sa Nikolom Pašićem.

Takozvane autonomaške opcije na političkoj sceni insistiraju na tome da je Vojvodina, kao zaseban entitet donela odluku o prisajedinjenju Srbiji (mada je Srem doneo tu odluku na zasebnom zasedanju), tako da na osnovu toga smatraju da Vojvodina ima određena istorijska prava u odnosu na ostatak Srbije. Takođe, neretko se čuje da je činjenica da je Vojvodina ušla u Kraljevinu SHS preko Srbije samo rezultat političke spretnosti određenih krugova i da je taj događaj lako mogao i drugačije da se odigra. Ima li istine u tome?

- Prisajedinjenje, kao i modus operandi prema kojem je izvedeno, kao što sam rekao, rezultat je ratne pobede saveznika. U takvim okolnostima nemate mnogo mogućnosti, ceo svet se ruši, četiri godine rata kakav do tada planeta nije videla, glad, beda, razaranja, najzad, srušeni su vekovi, čitava carstva… U takvim okolnostima, kada se stvari na samom kraju rata odvijaju munjevitom brzinom, nema prostora za detalje. Najzad, kako god da je izvedeno, prisajedinjenje 1918. nije bilo jedino. Podsećam vas da se Vojvo dina dva puta prisajedinila Srbiji. Oba puta kao rezultat savezničkih pobeda, oba puta su to bili revolucionarni i prevratni akti. I nijedno od tih prisajedinjenja ne može se osporavati niti dovoditi u pitanje uprkos deficitu legaliteta. Nacionalisti bi danas hteli sve da zaustave na 1918. kao da je svet stao i da se tada desio kraj istorije. A nije! Stvari su se dalje odvijale i 1918. je samo jedna od važnih godina u istoriji Vojvodine i Srbije.

Sledeća godina će biti u znaku različitih jubileja. Pored ostalog, mada se u javnosti insistira samo na obeležavanju veka od prisajedinjenja, tu je i vek od nastanka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, što se mnogo manje spominje. Zašto je to tako? I da li je od značaja činjenica da je Vojvodina ušla u sastav Srbije pod uslovom da zajedno s njom bude deo Jugoslavije (tada KSHS), odnosno utiče li nestanak Jugoslavije na bilo koji način na položaj Vojvodine u Srbiji.

- Tako je, sledeća godina je puna jubileja. Okrugla je godišnjica velike evropske revolucije 1848, a na njenim marginama i jubilej izlaska na istorijsku scenu srpske Vojvodine na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima. To samo govorim da skrenem pažnju na istorijski kontinuitet postojanja Vojvodine kao više vekovnog subjekta. Zbog toga su pokušaji da se cela njena istorija nasilno ugura samo u jednu go dinu, 1918, ne samo istorijski neodrživi nego govore i o pravim namerama njenih protagonista. Ukidanje Vojvodine i još, ako je moguće, kao i 1918, uz učešće nje same. Dalje, sledeće godine je go dišnjica Rezolucije IB-a i raskola Jugoslavije i Staljina. To je retka godina u našoj prošlosti koja je imala planetarni, globalni značaj. I uz to je odredila život i povećala stepen slobode i društva i svakog građanina. Danas to niko ne po minje jer se Srbija danas vratila na period pre IB-a. Cena toga biće nesaglediva. I, najzad, imamo vek od stvaranja Jugoslavije, tog neponovljivog emancipatorskog projekta. Prvi put, i mnogo više u drugoj nego u prvoj Jugoslaviji, ljudi sa ovih prostora nisu bili objekat velikih sila, kao pre i posle toga, već i subjekt u međunarodnim odnosima. Prvi put nisu bili samo imperijalna perife rija. Istorijske domete Jugoslavije ćemo morati ozbiljnije i naučnije da kontekstualizujemo i valorize jemo. Interpretirati tu ideju samo sa stanovišta njenog raspada, pogrešno je i neistorično.

Osnivanje Muzeja prisajedinjenja, tj. Posebnog odeljenja u Muzeju Vojvodine, najavio je nedavno Igor Mirović, predsednik pokrajinske Vlade. Tom prilikom je rekao da će muzej na ”jednom mestu sistematizovati čitavu borbu Srba za prava, pismo, kulturu, autonomiju i ujedinjenje još od 17. veka, pa do krunisanja prisajedinjenjem”. Da li se priča o Vojvodini tu završava? Zar nije postojalo i ono drugo “prisajedinjenje” 1945. godine, kao rezultat antifašističke borbe?

- U pravu ste, ali to vam govori kako izgleda kada protagonist nacionalističke ideologije falsifikuju istoriju, poigravajući se s njom. Elementarna znanja o prošlosti govore da se Vojvodina dva puta prisajedinila Srbiji. Prvi put 1918, a drugi put 1945. godine, što je bio rezultat antifašističke borbe i tada se prisajedinila kao autonomna pokrajina. To drugo prisajedinjenje izvedeno je sa nešto više legitimiteta jer su u prvom participirali samo predstavnici slovenskog stanovništva, dakle oko trećine građana, dok su drugi put 1945. na Skupštini bili predstavnici svih naroda u Vojvodini, osim Nemaca, iz razumljivih razloga.

Koncept Vojvodine kao autonomne pokrajine u Srbiji, ali i jedne specifične zajednice, ne može se menjati jednim muzejom, kao što se istorija Vojvodine ne završava niti se može završavati 1918. godine. Dakle, ni ovaj događaj iz 1945. godine ne sme da bude dovođen u pitanje. Svi ovi elementi morali bi da budu zastupljeni u tom muzeju kako bi se 1918. stavila u određeni vremenski kontekst jer drugačije ne možete razumeti istoriju. Ali kreatorima te ideje i nije stalo do razumevanja istorije već do njene upotrebe u dnevno-političkom kontekstu. Ali imajte u vidu, ta opsednutost nacionalista prošlošću nije karakteristična samo za naše prostore. Uz to, kada jedna vlast toliko priča o prošlosti, toliko je falsifikuje, setite se priče o onim simbolima, to samo znači da ona nema odgovore na probleme sadašnjosti i da nema šta da “isporuči” ljudima u budućnosti. Zato im se delatnost iscrpljuje u recikliranju starih obrenovićevskih simbola, kao tobož vojvođanskih i slični potezi jedne montipajtonovske politike.

“Srbija se nikada nije pomirila s vojvođanskom autonomijom”, zastupali ste tu tezu u izlaganju na Konferenciji u okviru Novosadskog salona, na kojoj je ove godine glavna tema bila upravo Vojvodina. Između ostalog, rekli ste da je posle niza pokušaja njenog ograničavanja ili ukidanja, posebno izraženih početkom šezdesetih godina prošlog veka, kulminacija došla krajem osamdesetih, u vreme “jogurt revolucije”. Kako vidite današnju situaciju kada je Vojvodina u pitanju?

- Srbija se zaista nikada nije pomirila sa autonomijom Vojvodine. Odmah posle Skupštine izaslanika 31. Jula 1945, na kojoj se Vojvodina konstituisala kao autonomna pokrajina i kao takva se priključila federalnoj državi Srbiji kao delu federativne Jugoslavije, Privremena Narodna skupština Jugoslavije potvrdila je taj akt u avgustu. Međutim, već 1. septembra 1945. Republička skupština Srbije donela je Zakon o ustanovljenju pokrajinske autonomije Vojvodine. Poruka je bila jasna, mi vam darujemo autonomna prava i možemo njima da raspolažemo.

Suštinski, pedesetih godina autonomija je više fiktivna nego suštinska, ali i takva ona smeta političkim strukturama u Srbiji. Zbog toga početkom šezdesetih, kada su vođene rasprave povodom usvajanja novog jugoslovenskog Ustava, republički vrh je bio rešen da ukine autonomiju. Potpredsednik Vlade Srbije Krcun tada izjavljuje, “ako sada ne ujedinimo Vojvodinu, nikada to više nećemo moći”. Posle ozbiljnih sukoba, Vojvodina je sačuvala autonomna prava samo zahvaljujući saveznom vrhu.

Posle pada Rankovića, koji je bio važan generator ograničavanja prava Vojvodine, donose se amandmani na Ustav 1968. i 1971. koji značajno šire pokrajinske autonomije. One tada dobijaju pravo na suštinsku samoupravu. Konzervativni delovi Saveza komunista Srbije, ali i nacionalistička inteligencija u Beogradu, tome se žestoko protive. Bitka za amandmane u Srbiji je s mukom dobijena zahvaljujući rukovodstvu Marka Nikezića. Posle toga dolazi Ustav 1974, ali samo dve godine kasnije u Beogradu se piše “Plava knjiga”, koja se obrušavala na pokrajinske autonomije. Jasno je bilo da se mora čekati Titova smrt, a nakon nje dolazi Memorandum, tenkovi na Kosovu i “jogurt” u Vojvodini. Nasiljem su faktički ukinute pokrajinske autonomije, ali i srušen ustavni poredak Jugoslavije. Nastavak znamo. Posledice živimo. Vojvodina je kao jedna od najrazvijenijih jedinica srednje razvijene Jugoslavije danas nerazvijena provincija siromašne Srbije.

Istoričarka Latinka Perović je na Novosadskom salonu, na Konferenciji o Vojvodini rekla da joj se čini da “devedesete nisu prošle”. Kako se vama čini?

- Ideološka matrica koja je oblikovala ratne devedesete – srpskinacionalizam – nikada nije prestala da bude ključna legitimacijska osnova naših političkih elita. Ali i glavni ideološki obrazac, vodilja naših intelektualnih elita. U takvim okolnostima ne može se očekivati da dođe do suštinskih promena. Ne možete ići stalno istim putem i očekivati da ćete stići na neko drugo mesto. Zbog toga nam se dešava da menjamo personalne nosioce vlasti, a fundamentalni istorijski kontinuiteti ostaju nepromenjeni – nacionalizam, autoritarizam, antizapadnjaštvo. Dok se ne promeni ideološka platforma na kojoj se kreira politika, u Srbiji neće doći do suštinskih promena. Bez toga je samo pitanje stila da li je neko brutalniji u sprovođenju takve agende.

Slažete li se onda sa Vasom Stajićem da će “Vojvodine biti onoliko koliko bude borbe za nju”?

- Mi znamo šta je devetnaestovekovni koncept srpske Vojvodine, kao etnički definisanog programa čiji je cilj bilo ujedinjenje sa Srbijom kao posledica organicističkog poimanja nacije. Znamo i ideje i realizaciju dvadesetovekovnog koncepta autonomne Vojvodine kao inkluzivne i nadnacionalne zajednice unutar Jugoslavije. Ali šta je konceptualizacija vojvođanskog pitanja u 21. veku, to, čini mi se, nikome nije jasno. Često se vraćam na knjigu svog prijatelja Dimitrija Boarova “Ima li još Vojvodine?” I postavljam sebi isto pitanje. Istorija nas uči da je ideja Vojvodine kao reka ponornica. Nestajala je sa istorijskog horizonta, ali se i vraćala kada su se njeni protivnici najmanje nadali. Sadašnje stanje tako brutalne pljačke i tako ubrzane pauperizacije je neodrživo. Ako su stare političke formule i dosadašnji subjekti prevaziđeni i nedovoljni, ako nemaju odgovore na izazove realnosti, istorija se uvek pobrine, rodiće se novi. Radikalno i brutalno gaženje Vojvodine, njena nasilna unifikacija i etnifikacija izazvaće isto tako radikalan odgovor. Nemojte imati sumnje. Takve stvari u istoriji su zakonomerne.

 (BILSV, 02.01.2018)