SARAJEVO - U svega nekoliko dana koincidirala su dva društvena fenomena, a iz njihove interpretacije jasno se može vidjeti kakav je politički kurs zauzela Srbija. Ne spominje se slučajno Srbija, jer to je zemlja zapadnog Balkana čije se prisustvo osjeti u mnogim susjednim državama.

U samoj zemlji, prije svega nekoliko dana, obilježena je dvadeseta godišnjica od ubistva premijera Zorana Đinđića, a već u nedjelju održavaju se predsjednički izbori u susjednoj Crnoj Gori.

Postavljati analogiju između ova dva događaja možda nije najvještije odabrana stvar, ali činjenica je da su oba – obilježavanje koje je proteklo uz prisjećanje na nosioca demokratskih promjena u Srbiji i predsjednički izbori od kojih zavisi demokratska budućnost Crne Gore – itekako povezana stvar.

Naime, u oba slučaja, sasvim je jasno da se demokratske snage i liberalni duh progresa sudaraju sa jednom krajnje anahronom i destruktivnom silom, velikosrpskim nacionalizmom.

Srbijanski historičar Milivoj Bešlin u javnosti djeluje uvijek zauzimajući istovjetnu stranu i bez obzira na posljedice djelovanja u svojim istupima insistira na nekoliko stvari, koje se iz neke izmještene perspektive mogu doimati podrazumijevanim, ali koje su na zapadnom Balkanu, posebice u Srbiji, ipak, stvar ogromne lične hrabrosti. Kao veliki kritičar velikosrpskog nacionalizma i njegove pogubne politike, Bešlin insistira na raskrinkavanju ne samo njegovog djelovanja u nedavnoj historiji nego i na pokazivanju štetnih posljedica koje se i danas mogu vidjeti u svakom kutku regije.

Kako to obično i biva tek su širi geopolitički odnosi inicirali da se neka važna pitanja na zapadnom Balkanu počnu ozbiljnije razmatrati. Jedno od takvih pitanja, a zapravo ključno pitanje političke stvarnosti cijele regije, jeste i odnos između zvaničnih Beograda i Prištine. Tek je sa izbijanjem ruske agresije na Ukrajinu, kako u razgovoru za portap Al Jazeera Balkan kaže Bešlin, došlo do promjene u odnosu prema toj neuralgičnoj političkoj tački.

„Zbog ruske agresije na Ukrajinu i radikalne promene bezbednosne konstelacije u Evropi, velike sile više nisu voljne da odugovlače sa rešavanjem odnosa između Srbije i Kosova. Rusija je prestala da igra ulogu kao subjekt u međunarodnim odnosima, Kina ni do sada nije pokazivala posebno interesovanje oko Kosova, tako da su zapadne zemlje i prirodno one koje se nalaze u Evropi, ključno zainteresovane za rešavanje zamrznutog konflikta za zapadnom Balkanu. U tu svrhu je predložen Scholz-Macronov sporazum za mir između Srbije i Kosova“.

Navršilo se dva desetljeća od ubistva srbijanskog premijera Zorana Đinđića i nije mali broj političkih analitičara i historičara koji smatraju da je to bio najteži udarac društvenoj i duhovnoj modernizaciji Srbije. Mnogi idu tako daleko da smatraju kako je stanje srpskog društva danas direktna posljedica atentata na tadašnjeg srpskog premijera. Koliko je, po Vašem mišljenju, Srbija udaljena u ova dva desetljeća sa puta približavanja evropskim civilizacijskim vrijednostima?

– Teško je reći u kojoj meri bi Srbija bila drugačija da je Zoran Đinđić ostao živ. Ne postoji alternativna istorija, nemamo metode da pretpostavljamo. Teško je i verovati da su ličnosti toliko uticajne da mogu da pobede dubinske i trajnije društvene strukture. Ipak, valja se podsetiti da su Srbija i Hrvatska približno u isto vreme otpočele procese demokratizacije, dakle tokom 2000. godine.

Za obe države se tada verovalo da je 2007. mogući rok za pridruživanje EU. Hrvatska je odavno deo NATO-a i EU, ima euro i u šengen zoni je, dok je Srbija miljama udaljena od evropske perspektive i mnogo više liči na Erdoganovu Tursku, nego na neko društvo članice EU. Verujem da takvo istorijsko „kašnjenje“ Srbije jeste i posledica ubistva Đinđića.

Srbija je jedna od rijetkih zemalja u svijetu koja nije uvela sankcije Rusiji nakon početka ruske agresije na Ukrajinu. U zemlji se neprekidno bilježi ogromna podrška režimu Vladimira Putina, a zabilježeno je, na početku rata, da su mnogi mediji u Srbiji, gotovo horski, pisali kako je situacija obrnuta – da je Ukrajina napala Rusiju. Kako objašnjavate takvo političko ponašanje srpskih vlasti i stavove velikog dijela srpskog društva?

– Većinska Srbija fingira neutralnost u ovom brutalnom istrebljivačkom ratu protiv najveće evropske države i njenog identiteta i kulture, jezika i istorije. U takvim okolnostima nema prave neutralnosti, onaj ko kaže da je jednako udaljen i od fašizma i od antifašizma, budite sigurni da je na strani fašizma.

Lažna neutralnost većinske Srbije je samo odsustvo hrabrosti da se javno kaže da je na strani agresora. Uzroci takve konstelacije su višestruki. Srpski nacionalizam kao vladajuća ideologija u poslednjih dve decenije se postepeno, ali temeljno rusificirao. Dakle, on je sada samo jedan krak velikoruskog nacionalizma, prema kome ovaj mali balkanski ima jedan podanički odnos. Drugo, procesi rusifikacije srpskog društva i države su se vodili iz vrha vlasti u Beogradu još od Koštunice, pa su intenzivirani u vreme Tadićevog režima i dovedeni do vrhunca poslednje decenije tokom vlasti presvučenih radikala. To jesu istorijske rendencije, ali svi režimi su ovde od 1990, osim u kratkom periodu Đinđića, radili na tome da Srbija postane ono što je Tomislav Nikolić definisao kao „crnu rupu na evropskom tepihu“. Naravno, konsekvence toga opasnog avanturizma kvalitetom života, a možda i životima samim – plaćaće građani Srbije.

Predsjednik Srbije i Srpske napredne stranke (SNS) Aleksandar Vučić odlučio se osnovati novi politički pokret – Narodni pokret za Srbiju. A već se uveliko govori da će napustiti SNS. Kako tumačiti ovaj Vučićev politički potez?

– Reč je o još jednom političkom makijavelizmu i pokušaju sluđivanja javnosti. Monopolistička partija je u velikoj meri kompromitovana i sada je potrebno smisliti neki surogat koji će očuvati okvire autoritarnog poretka, a na neki način dati za pravo nezadovoljstvu ljudi i skrenuti odgovornost za postojeće stanje na potpuno krivi put. Ovo nije nikakav strateški politički potez, već taktički manevar u cilju ostanka na vlasti kroz pogrešno kanalisanje nezadovoljstva ljudi.

Ključno je pitanje, u ovom trenutku, i šta se događa na relaciji Beograd – Priština, odnosno da li je sve što se dešava, a nakon intenziviranja pregovora između Srbije i Kosova, došlo vrijeme da dođe do međusobnog priznavanja između dvije države?

– Zbog ruske agresije na Ukrajinu i radikalne promene bezbednosne konstelacije u Evropi, velike sile više nisu voljne da odugovlače sa rešavanjem odnosa između Srbije i Kosova. Rusija je prestala da igra ulogu kao subjekt u međunarodnim odnosima, Kina ni do sada nije pokazivala posebno interesovanje oko Kosova, tako da su zapadne zemlje i prirodno one koje se nalaze u Evropi, ključno zainteresovane za rešavanje zamrznutog konflikta za zapadnom Balkanu.

U tu svrhu je predložen Scholz-Macronov sporazum za mir između Srbije i Kosova. On daje jedan fer okvir za rešavanje spornih pitanja i dalje pregovore koji bi trebalo da dovedu do pune normalizacije odnosa koje će da podrazumeva i neku vrstu međusobnog priznanja, bilo formalno-pravnog ili faktičkog. Ovoga puta deluje da su zapadne zemlje rešene da ne dopuste lokalnim liderima da odugovlače i kupuju vreme.

Crnogorski predsjednički izbori su doslovce na pragu. Po Vašem mišljenju koliko Srbija, finansijski, medijski, tajno i javno, učestvuje u procesu svrgavanja Mila Đukanovića pomaganjem kandidatima prosrpske orijentacije?

– Mešanje Srbije u unutrašnje prilike u Crne Gore predstavlja kontinuitet ne samo u bliskoj, nego i u daljoj prošlosti. Srbija se nikada nije pomirila sa državnom nezavisnošću Crne Gore i u skladu sa tim se i ponaša. Samo što je sada mešanje Srbije manje potrebno, jer posao u njeno ime obavljaju oni koji su instalirani kao beogradski lojalisti u samoj Crnoj Gori i njenim institucijama vlasti.

Vrlo konkretno, kada je reč o predsedničkim izborima, očito je da vlast u Beogradu i njihovi mediji podržavaju kandidata Demokratskom frontu Andriju Mandića, dok su blagonakloni i prema kandidatu Milatoviću koji uživa i podršku dela crkve i desničarskih opozicionih krugova u Beogradu. Autoritarnoj i nacionalističkoj Srbiji svaki od troje prosrpskih kandidata bio bi prihvatljivo rešenje.

Da li se priprema, u skorijoj budućnosti, promjena crnogorskih političkih opredjeljenja, u slučaju da pobjedi kandidat prosrpske opozicije, što bi dovelo do eventualnog poništavanja rezultata referenduma o nezavisnosti zemlje, povlačenje priznanja Kosova i istupanja Crne Gore iz NATO-a?

– Crnogorska politička opredeljenja se menjaju još od kraja 2019. od vremena kleronacionalističke kontrarevolucije, tzv. litija. Taj proces je kulminirao posle preuzimanja vlasti od strane proruskih i prosrpskih političkih struktura 2020. godine. Neke od temeljnih odrednica crnogorske državnosti i vrednosnih stubova su već derogirani ili srušeni.

Sekularnost je opasno ugrožena, kao i građanski karakter države, evropske integracije su zaustavljene, privreda devastirana, zemlja zadužena pod vrlo nepovoljnim uslovima, institucionalno razorena, vrednosno, etnički, religijski i partijski zavađena. Odluka o državnoj nezavisnosti još nije na preispitivanju, kao i članstvo u NATO-u. Ali ne treba imati iluzije. Stvore li se okolnosti, doći će i ovo na red.

Na koncu, kakve su šanse Srbije da se suoči sa prošlošću i prihvati zdravorazumski politički kurs, koji bi značio poštivanje susjeda i razlaz sa velikodržavnom politikom Slobodana Miloševića i njegovih duhovnih i političkih nasljednika. Odnosno, sanja li Srbija još uvijek taj san da objedini ‘sve Srbe u jednoj zemlji’, san koji se u posljednjem desetljeću doktrinalno promovirala kroz ideju ‘srpskog sveta’?

– Dominantna ideologija u Srbiji jeste nacionalizam. Tako je već više od tri decenije. Tokom devedesetih godina međunarodne okolnosti su bile drugačije i Miloševićev autoritarni nacional-populizam je bio gotovo unikatna pojava i skretao je pažnju na sebe. Sada su međunarodne okolnosti drugačije i Srbija se po karakteru režima i njegovoj ideološkoj orijentaciji ne razlikuje od čitavog niza autritarnih i populističkih država u Evropi i Aziji.

Zbog toga je lakše danas zastupati staru ideju velikodržavlja, odenutu u naizgled novi narativ o srpskom svetu. I dalje je nacionalizam ključna mobilizacijska snaga u Srbiji, ali i drugde u Evropi i svetu. Još zadugo će tako biti…

(SzILSV, 17.03.2023)